سوال

از یکی از سخنرانان شنیدم که می گفت : خداوند با مخلوقاتش فرق دارد الله بر روی عرش قرار گرفته ، قرار گرفتنی که شایسته اوست ، او دست  و صورتی دارد که شایسته ی شان اوست ، و به آسمان دنیا فرود آمده فرود آمدنی که شایسته اوست ، خوشحال ، غضبناک می شود و می خندد و همه ی این موارد به گونه ای است که در شان مقام او باشد ، چرا که او مانند و مشابهی ندارد ، آیا چنین قولی همانند اعتقادی است که سلف صالح در مورد صفات داشته اند ؟

جواب

کاملا واضح است که نامبرده در فهم متشابهات تصورش بر پایبندی به مذهب سلف بوده است در حالی که عباراتش دارای اشکال بوده و چه بسی منجر به تشبیه گردد و این هر گز جائز نیست ، نجات در آن چیزی است که علمای عقیده گفته اند که اصل التزام به مدلول گفتار پروردگار و عدم ورود به متشابهات به منظور دوری از فتنه است ، الله متعال می فرمایند :

اوست خدایی که قرآن را بر تو فرستاد که برخی از آن کتاب آیات محکم است که اصل و مرجع سایر آیات کتاب خداست و برخی دیگر متشابه است، و آنان که در دلشان میل به باطل است از پی متشابه رفته تا به تأویل کردن آن در دین راه شبهه و فتنه‌گری پدید آرند، در صورتی که تأویل آن را کسی جز خداوند و اهل دانش نداند؛ گویند: ما به همه کتاب گرویدیم که همه از جانب پروردگار ما آمده، و به این (دانش) تنها خردمندان آگاهند.

بنابراین اصل و اساس ، حمل متشابه بر محکم است امام اللقانی در الجوهره می گوید : هر نصی که ایجاد توهم تشبیه نماید بایستی تاویل و تفویض نمود و خداوند را از تشبیه منزه دانست و این همان مذهب سلف و خلف است که سلف مطلقا آن صفات را تفویض کرده بگونه ای که ظاهر لفظ را بدون بیان معنای منظوره مسکوت می گذارد و امرش را به الله متعال واگذار می نمایند و می گویند : خداوند داناتر به مقصود آن است . اما لازم است بدانیم که در مورد آیه ی (( کل شی ء هالک الا وجهه )) وجه به ذات تاویل می شود و کاملا معلوم است که اینگونه تاویل را امام احمد رضی الله عنه و دیگر سلف صالح متقدم ثابت دانسته اند .

در پایان می گویم : لازم است در مواجهه با مردم عبارات مناسبی بکار برده شود که خدایی ناکرده عموم مردم در فتنه ی تشبیه واقع نگردند ، وقتی می گویی : خداوند می خندد آنچه به ذهن متبادر می گردد تصویر یک موجودی است که در حال خندیدن است در حالی که خداوند متعال می فرماید : خدای یکتا را هیچ مثل و مانندی نیست و او شنوا و بیناست.قاضی عیاض در مورد گفته ی پیامبر صلی الله علیه و سلم که فرموده اند : (( یضحک الله الی رجلین ... خداوند در مورد عملکرد دو مرد می خندند ..) می گوید : این تعبیر مجاز از رضایت الله متعال از کار آنها و پاداش دادن به آنهاست و آن بدین خاطر است که خندیدن در مورد ذات الله متعال محال است چون از اوصاف مخلوقات می باشد ، بنابراین فهم اقتضای صفات الوهیت که منزه از صفات مخلوقات باشد در میزان محکمات قرار دارد و ضوابط کلام در مذهب سلف و خلف همین است و لذا خودمان را در تهدید و وعید الهی که در آیه مذکوره آمده وارد نکنیم که الله متعال می فرمایند : و آنان که در دلشان میل به باطل است از پی متشابه رفته تا به تأویل کردن آن در دین راه شبهه و فتنه‌گری پدید آرند،

این مساله در کتب عقیده توجیهاتی دارد که می توان بدانها مراجعه کرد .

پاسخ از : شیخ محمد الفحام ، به تاریخ 31 / 10 / 2015 ، شماره فتوا 53791 برگرفته از نسیم الشام .