1- مسافر و مریض 

هر کس به علت سفر یا بیماری روزه ی قسمتی از ماه رمضان را نگیرد قضای آن مدت قبل از آمدن ماه رمضان سال بعد بر او واجب است اگر بر اثر سهل انگاری قضای آن را به تاخیر انداخت تا اینکه ماه رمضان دیگر شروع شود گناه کار شده و قضای روزه ی همراه با فدیه بر او واجب است .

فدیه عبارت است از اینکه در عوض هر روز روزه ی ماه رمضان از قوت غالب شهر ، یک مد طعام به فقرا صدقه داده شود . فدیه با تکرار سالهای بعد تکرار می شود مثلا پس از پنج سال برای هر روز پنج مد واجب است . مد برابر است با اندازه ی پر هر دو دست . از نظر وزن یک رطل و یک سوم رطل بغدادی است که تقریبا با ششصد گرم برابر است .

اما اگر عذر شخص ادامه داشت ، مثلا بیماری او تا شروع رمضان سال دیگر ادامه یافت تنها قضای آن واجب بوده و برای این تاخیر فدیه واجب نیست . 

اگر شخص فوت کرد و قضای روزه را انجام نداده بود دو حالت دارد یا اینکه قبل از توانایی قضای آن مرده است یا اینکه بعد از داشتن توانایی مرده  و بر اثر سهل انگاری ، قضای آن را به تاخیر انداخته است .

پس اگر قبل از امکان قضای ان بمیرد بر او گناهی نیست و به علت عدم کوتاهی جبران و تدارکی( به قضا و فدیه ) ندارد . 

اما اگر بعد از امکان قضای آن بمیرد سنت است ولی او روزه هایی که بر ذمه مرده باشد قضا دهد ، منظور از ولی ، خویشاوندان نزدیک شخص است . 

دلیل این حکم روایت امامان بخاری و مسلم از حضرت عائشه رضی الله عنها است که پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمودند من مات و علیه صیام صام عنه ولیه هر کس بمیرد و بر او روزه ی قضا باشد سرپرست وی به جای وی آن را قضا کند .

امامان بخاری و مسلم ااز ابن عباس رضی الله عنهما روایت کرده اند که گفت : شخصی نزد پیامبر صلی الله علیه و سلم آمد و گفت ای رسول خدا مادرم فوت کرده است و بر ذمه ی او یک ماه روزه است آیا آن را قضا کنم ؟ پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمودند : نعم فدین الله احق أن یقضی آری دین خدا برای ادا کردن شایسته تر است .

بنابر این روزه ی شخص بیگانه بجای مرده با اجازه یکی از خویشاوندان شخص مرده صحیح است پس اگر بدون اذن یا وصیت از طرف مرده شخص بیگانه ای در عوض او روزه بگیرد صحیح نیست اما اگر هیچ کس بجای او روزه نگیرد واجب است که همانند قرض از ترکه ی او برای هر روز یک مد طعام به عنوان فدیه داده شود اما اگر دارای مال نبود دادن فدیه بجای وی جائز است و ذمه ی او مبرا می شود .

ترمذی ای از ابن عمر رضی الله عنهما روایت کرده است که گفت هر کس بمیرد و بر وی روزه ی قضا واجب باشد باید ولی او برای وی بجای هر روز یک نفر مسکین را اطعام نماید . 

ابوداود از ابن عباس رضی الله عنهما روایت کرده است که گفت هر گاه شخصی در ماه رمضان مریض شود سپس بمیرد و روزه نگرفته باشد به جای او طعام داده می شود .

2- انسان پیر ناتوان و مریضی که امید بهبودی او نباشد 

هر گاه انسان پیر مسنی ، توانایی روزه گرفتن نداشت بر او واجب است که بجای هر روز یک مد از قوت غالب شهر را به فقرا بدهد و قضای روزه بر او و اولیایش واجب نیست . 

امام بخاری از عطا رحمه الله روایت کرده است از ابن عباس رضی الله عنهما شنید که این آیه را قرائت می کرد : وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ و بر کسانی که روزه برای انها طاقت فرساست ( به دشواری تاب آن را می آورند) کفاره ای است و آن طعام دادن یک مسکین است ( برای هر روز روزه )

ابن عباس رضی الله عنه گفت این ایه منسوخ نیست بلکه منظور از آن پیرمردان و پیرزنان ناتوان است که نمی توانند روزه بگیرند و باید بجای روزه ی هر روز به یک نفر مسکین طعام بدهند لازم به یاد آوری است مریضی هم که امید بهبودیش نمی رود حکم او همچون انسان پیری است که توانایی روزه گرفتن را ندارد چنین شخصی روزه نمی گیرد و به جای هر روز یک مد از قوت غالب آن شهر فدیه می دهد .

3- زن حامله و شیرده 

روزه نگرفتن آنها ، یا به خاطر بیم ضرر به نفس خویشتن است یا بخاطر بیم ضرر به کودکشان . اگر به علت احتمال ضرر به واسطه ی روزه بر نفس خویشتن ، روزه نگیرند ، قبل از آمدن ماه رمضان سال بعد تنها قضای روزه بر آن واجب است و فدیه دادن واجب نیست . 

ابوداود و ترمذی و سایرین از انس کعبی رضی الله عنه روایت کرده اند که پیامبر صلی الله علیه و سلم فرموده اند : 

ان الله تعالی وضع عن المسافر الصوم و شطر الصلاه و عن الحامل او المرضع الصوم 

خداوند از مسافر روزه و نیمه ی نماز را و از زن حامله یا شیرده روزه را برداشته است . 

اگر زن حامله ای یا شیرده بخاطر بیم ضرر بر فرزندش روزه نگیرد به این معنا در صورت روزه گرفتن زن حامله نگران سقط جنین و زن شیرده نگران کاهش شیرش و در نتیجه هلاک فرزندش ( بر اثر کمبود شیر ) باشد در این حال بر آنان واجب است که روزه را قضا کنند و برای هر روزی که روزه نگرفته اند از قوت غالب آن شهر یک مد طعام فدیه دهند . 

به همین صورت ، کسی که به خاطر نجات دادن ( حیوان نجیب یا انسان ) که در معرض هلاک قرار گرفته است روزه اش را بشکند بر او قضای آن روز و فدیه واجب است . 

ابوداود از ابن عباس رضی الله عنهما روایت کرده است که گفت : و علی اللذین یطیقونه فدیه طعام مسکین البقره 184 سپس گفت : این رخصتی است برای پیرمردان و پیرزنان که نمی توانند روزه بگیرند آنها باید بجای هر روز یک نفر مسکین را اطعام دهند . زن حامله و شیرده هر گاه نگران زیان به کودکان خود باشند می توانند روزه نگیرند و ( همراه قضای آن ) فدیه دهند. 

کفاره ی شکستن روزه با جماع در ماه رمضان 

موجب کفاره 

آن چه کفاره را واجب می کند عبارت است از باطل کرده روزه ی یک روز ماه رمضان به وسیله ی جماع ( نزدیکی جنسی ) به شرطی که جماع کننده بداند که روزه است و به حرام بودن آن اگاه باشد و در سفری که رخصت دارد نباشد .

پس کسی که شرائط فوق را نداشته باشد کفاره بر او نیست بلکه تنها قضا بر او واجب است مانند این موارد : کسی که فراموش کرده است روزه است ، یا به حرام بودن آن آگاه نباشد یا روزه ی غیر ماه رمضان را با جماع باطل کرده باشد ، یا به طور عمدی اما به غیر جماع آن را باطل کرده باشد یا مسافر در سفری که رخصت افطار دارد و جماع کرده باشد . 

بر چه کسی کفاره واجب است 

کفاره بر شوهر جماع کننده واجب است و بر همسر یا زنی که با وی جماع شده است اگرچه هنگام جماع روزه بوده باشد کفاره واجب نیست زیرا  جرم جماع کننده سنگین تر است پس مناسب است فقط او کفاره بپردازد. 

کفاره چیست ؟ 

کفاره ای که با باطل کردن روزه بر اثر جماع واجب می شود عبارت است از آزاد نمودن یک برده ی مومن ، خواه مذکر باشد یا مونث . اگر شخص آن را نیافت یا توانایی خرید آن را نداشت باید دو ماه پشت سر هم بدون هیچ فاصله ای روزه بگیرد و اگر توانایی روزه را نداشت باید به شصت نفر مسکین ، برای هر مسکین یک مد از قوت غالب آن شهر طعام بدهد اگر تمام اینها را ناتوان بود کفاره بر ذمه ی او می ماند تا اینکه بر یکی از آنها قادر گردد. 

دلیل این حکم روایت امامان بخاری ، مسلم و سایرین از ابو هریره رضی الله عنه است که گفت : ما در حضور پیامبر صلی الله علیه و سلم نشسته بودیم ناگهان مردی خدمت پیامبر صلی الله علیه و سلم آمد ای رسول خدا هلاک شدم پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمودند : مالک ؟ چه چیزی تو را هلاک کرد ؟ گفت : در ماه رمضان در حال روزه داری با زن خود جماع کردم ، پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمودند : هل تجد رقبه تعتقها ؟ آیا برده ای داری که آن را آزاد کنی ؟ گفت خیر ، پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمودند : فهل تستطیع أن تصوم شهرین متتابعین آیا می توانی دو ماه پیاپی را روزه بگیری ؟ گفت خیر ، پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمودند : فهل تجد اطعام ستین مسکینا آیا آنقدر داری که شصت نفر مسکین را اطعام کنی ؟ گفت : خیر ، راوی می گوید : پیامبر صلی الله علیه و سلم درنک کرد ، در آن هنگام سبدی پر از خرما نزد پیامبر صلی الله علیه و سلم آورده شد ، پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمودند : این السائل ؟ سوال کننده کجاست ؟ گفتند : اینجا هستند ، پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمودند : خذ هذا فتصدق به این خرما را بگیر و جهت کفاره صدقه بده . آن مرد گفت : ای رسول خدا آیا کسی هست که از من فقیرتر باشد به خدا سوگند خانواده ای سراغ ندارم که از خانواده ام به آن نیازمندتر باشد ، پیامبر صلی الله علیه و سلم تا جایی خندیدند که دندان های نیش وی نمایان شد ، سپس فرمودند : اطعمه اهلک آنرا به خانواده ات بده . 

علما می گویند : برای شخص فقیری که توانایی اطعام داشته باشد جایز نیست آن کفاره و همچنین کفاره های دیگر را به خانواده اش بده و آنچه که در حدیث بیان شده خاص آن مرد بوده است . 

لازم به ذکر است که بر جماع کننده واجب است که علاوه بر کفاره ی ، قضای روزه ای را که به وسیله ی جماع باطل نموده به جای آورد . کفاره ی روزه به تعداد روزه هایی که با جماع باطل شده است ، تکرار می شود پس اگر شخصی در دو روز از ماه رمضان عمل زناشویی را انجام دهد علاوه بر قضای آن دو کفاره بر او لازم است و اگردر سه روز انجام دهد سه کفاره بر وی واجب است و به همین ترتیب . 

منبع : فقه المنهجی ص 375 الی 380